System organizmu biorący udział w wielu fizjologicznych procesach, między innymi regulacji gospodarki energetycznej, regulacji powiązań neurohormonalnych, neuroimmunologicznych, aktywności motorycznej, nastroju, motywacji, głodu i sytości, użytkowania energii oraz kontroli metabolizmu lipidów i węglowodanów.
Układ ten działa przez wpływ ośrodkowy na podwzgórzowe i mezolimbiczne neurony regulujące łaknienie, a także obwodowy, wpływając na czynność adipocytów, hepatocytów i endokrynnej części trzustki.
Psychotropowe, przeciwbólowe i przeciwbiegunkowe działanie związków zawartych w konopi indyjskiej (Cannabis sativa) zaczęto wykorzystywać już ponad 4000 lat temu w chińskiej oraz hinduskiej medycynie ludowej. Pierwszą aktywnie działającą substancją, obecną w kwiatach i liściach (marihuana) oraz w żywicy z łodyg (haszysz) tych roślin poznano dopiero 40 lat temu. Substancją tą jest THC, czyli tetrahydrokannabinol. Wyizolowanie tego związku oraz określenie jego lipidowej struktury umożliwiło prowadzenie dalszych badań nad jego działaniem.
W ostatnich latach dokonano syntezy wielu innych kannabinoidów dzięki czemu odkryto że układ endokannabinoidowy (EKAN) pełni istotną rolę w kontroli wielu mechanizmów fizjologicznych człowieka. Kontroluje on mechanizmy równowagi energetycznej wpływając na ośrodki nerwowe odpowiedzialne za pobór pokarmu, wpływa również na metabolizm lipidów i węglowodanów oraz na magazynowanie tłuszczów, oddziałuje na czynność układu dokrewnego i odpornościowego.
Mediatory układu endokanabinoidowego działają głównie w ośrodkowym układzie nerwowym. W skład układu endokannabinoidowego wchodzą receptory CB1 (centralne) i CB2 (obwodowe), agoniści egzogenni i endogenni: kannabinoidy i endokannabinoidy, a także enzymy regulujące syntezę i degradację endogennych ligandów tego układu.
Związki egzogenne aktywujące układ EKAN, leki, oleje i ekstrakty aktywujące układ endokannabinoidowy zostały już z powodzeniem zastosowane w leczeniu zespołu wyniszczenia w przebiegu infekcji HIV. Związki te wykazywały również działanie lecznicze przy stanach niepokoju, depresji, fobii, przewlekłego stresu pourazowego, w protekcji neurotoksyczności, chorobach neurozwyrodnieniowych (choroba Alzheimera, stwardnienie rozsiane), w niektórych postaciach padaczki oraz niwelowaniu negatywnych skutków długotrwałej chemio terapii. Ponadto zbadano substancję aktywną THC i wykazano, że reguluje ona czynność układu odpornościowego, sercowo-naczyniowego, płodność, a także reguluje ciśnienie śródgałkowe oka. Dexanabinol (HU-211 – syntetyczny kannabinoid) jest stosowany w próbach leczenia choroby Parkinsona, w udarach mózgu oraz w pourazowym uszkodzeniu ośrodkowego układu nerwowego.
Receptory kannabinoidowe
Poznano i sklonowano dwa typy receptorów kannabinoi-dów: CB1 i CB2, choć prawdopodobnie jest ich więcej. Receptory kannabinoidowych CB1 i CB2 występują we wszystkich komórkach ludzkiego ciała, najwięcej jest ich w mózgu i układzie nerwowym (CB1) lub układzie odpornościowym (CB2).
Kannabinoidy po przyłączeniu się do receptorów kannabinoidowych komórki blokują wpływ jonów wapnia z płynu zewnątrzkomórkowego do cytoplazmy oraz hamują wytwarzanie cAMP. W wyniku czego, zmienia się metabolizm komórek i dochodzi do zmian w uwalnianiu hormonów oraz neuroprzekaźników.
Receptory CB2 – odkryto prawie wyłącznie w obrębie komórek układu odpornościowego, adipocytów oraz keratynocytów.
Receptory CB1 – zlokalizowano w ośrodkowym układzie nerwowym (głównie w podwzgórzu, jądrach pnia mózgu i układzie limbicznym), przysadce, tkance tłuszczowej (przewaga CB1 nad CB2), przewodzie pokarmowym, mięśniach, wątrobie, sercu, płucach, pęcherzu moczowym, współczulnych zwojach nerwowych. Do najlepiej poznanych funkcji endogennych kannabinoidów u człowieka należy właśnie regulacja równowagi energetycznej i poboru pożywienia.